Το πιο επικερδές ταξίδι μου άρχισε την ημέρα που ναυάγησα κι έχασα όλη την περιουσία μου.
Ζήνων ο Κιτιεύς, Διογένης Λάερτιος 7.1.4
Ίσως το όνομα Μάρκος Αυρήλιος να μην σας λέει κάτι, όμως αν ανατρέξετε στα παλαιότερα δωμάτια τής μνήμης σας θα ανασύρετε την εικόνα στα δεξιά. Πρόκειται για τον ηθοποιό Richard Harris, ο οποίος ενεσάρκωσε τον Ρωμαίο αυτοκράτωρα Μάρκο Αυρήλιο στην επική ταινία Ο Μονομάχος τού Ridley Scott με Russell Crowe και Joaquin Phoenix στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Όπως φαντάζομαι κι εσείς, έτσι κι εγώ δεν γινόταν παρά να θαυμάσω τον υπομονετικό, ήρεμο, προσγειωμένο, και διαλλακτικό χαρακτήρα τού Μάρκου Αυρηλίου, που συγκέντρωνε στο πρόσωπό του όλες τις αναγκαίες αρετές ενός ιδανικού αυτοκράτορα. Είκοσι χρόνια μετά, έμαθα γιατί.
Από μικρό παιδί (γεννηθείς το 121 μ.Χ.) είχαν χτιστεί τα θεμέλια τού χαρακτήρα τού Μάρκου Αυρηλίου. Αν και γόνος πλούσιας ιταλο-ισπανικής αριστοκρατικής οικογένειας, είχε ανατραφεί με ένα λιτό τρόπο ζωής. Όπως γράφει ο ίδιος ο Μάρκος στο μνημειώδες έργο του Τα Εις Εαυτόν, τόσο ο πατέρας του – τον όποιο έχασε νωρίς – όσο και ο παππούς ήταν πρότυπα λιτότητας και αυτοσυγκράτησης. Τις αρετές αυτές ενίσχυσαν οι πολυπληθείς δάσκαλοι που ανέλαβαν την εκπαίδευση του, και λέγεται πως ένας από αυτούς – ο Διόγνητος – τον μύησε στην ζωή τού φιλοσόφου. Φτωχικά ρούχα, ύπνος στο πάτωμα, και αντοχή σε κρύο και ζέστη ήταν μερικές μόνο από τις συνήθειες που υιοθέτησε ο Μάρκος. Ακόμα και όταν υιοθετήθηκε από τον Αντωνίνο – διάδοχο τού αυτοκράτορα Αδριανού – δεν παρέκκλινε τής πορείας του. Αντιθέτως, δάσκαλοι όπως ο Απολλώνιος και ο Ρούστικος δίδαξαν στον Μάρκο τις αρχές τής στωικής φιλοσοφίας, δημιουργώντας έτσι στο πρόσωπο του τον φιλόσοφο-βασιλιά που ονειρευόταν ο Πλάτων.
Τι είναι όμως ο στωισμός; Απλά πράγματα. Νευρίασες με κάτι; Πριν χάσεις τον έλεγχο από την οργή σου, δώσε χρόνο στο μυαλό να αξιολογήσει καλύτερα την κατάσταση. Μάθε δηλαδή να διαχωρίζεις το πάθος τής στιγμής από την μεγαλύτερη εικόνα. Φόβος, πόνος, άγχος, παρόμοια αισθήματα χαλιναγωγούνται ιδανικά με την βοήθεια τής στωικής νοοτροπίας. Και σίγουρα βοήθησαν το Μάρκο Αυρήλιο να αντιμετωπίσει τους χρόνιους πόνους στο στομάχι του, τον υπερδεκαετή Μαρκομαννικό Πόλεμο, έναν άχρηστο γιο-διάδοχο, και έναν εμφύλιο πόλεμο με τον βετεράνο λέγατο τής Ανατολής Αβίδιο Κάσσιο. Υπάρχουν βέβαια και επικριτές τού στωισμού, όπως ο σοφιστής Ηρώδης ο Αττικός, που τον κατηγορούν ως απάθεια, όμως καθένας μας έχει πολλά να μάθει από αυτόν ώστε να βελτιώσει τον χαρακτήρα του.
Μία καλή περιγραφή των βασικών αρχών τού στωισμού, μαζί με αδρομερή βιογράφηση τού Μάρκου, αποτύπωση τού ιστορικού πλαισίου, και μικρή αναδρομή στην ιστορία τής φιλοσοφίας δίνει το βιβλίο Μάρκος Αυρήλιος: Σκέψου σαν Ρωμαίος Αυτοκράτορας (Διόπτρα, 12.92€, 368 σ.) τού Donald Robertson. Ο Robertson βασίζεται στο έργο τού Μάρκου Τα Εις Εαυτόν για την περιγραφή τού στωισμού και συνδυάζει αρμονικά τις αρχές του με υφιστάμενες μεθόδους ψυχοθεραπείας και αυτοβελτίωσης. Παρά τις διαφορές των επιμέρους θεμάτων που καλύπτει το βιβλίο, ο συγκερασμός τους γίνεται εύγλωττα, χωρίς να κουράζει τον αγαγνώστη ούτε να αφήνει πίσω τον μη ειδικό στην φιλοσοφία, ιστορία, ή ψυχοθεραπεία. Εκτός τού καθαρά φιλολογικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει το πόνημα τού Robertson, χρησιμεύει – και εδώ είναι το πιο σημαντικό – και ως εγχειρίδιο αυτοβελτίωσης. Στα θετικά του συγκαταλέγεται και η διάνθιση με μικρές ιστορίες τής εποχής, όπως εκείνη για τον προαναφερόμενο Ζήνων τον Κιτιεύς – ιδρυτής τού στωικού φιλοσοφικού ρεύματος – και για το γράμμα με μία μόνο λέξη (εμάνης, δηλαδή τρελάθηκες) που έστειλε ο Ηρώδης ο Αττικός στον Αβίδιο Κάσσιο όταν έμαθε για την ανταρσία του και έκανε τον σφετεριστή έξω φρενών…
Ευχαριστώ θερμά τις εκδόσεις Διόπτρα για την προμήθεια τού βιβλίου. Ελπίζω να το απολαύσετε και εσείς και να εφαρμόσετε μερικές αρχές τού στωισμού στην ζωή σας! Εγώ σκοπεύω να διαβάσω σύντομα το έργο τού ίδιου του Μάρκου Αυρηλίου Τα Εις Εαυτόν…
Φίλες και φίλοι, μείνετε συντονισμένοι στην Κοιλάδα της Γνώσης για περισσότερες παρουσιάσεις βιβλίων και συνεντεύξεις…