Όπως ήταν φυσικό, η παρούσα πανδημία οδήγησε κάθε ανήσυχο πνεύμα στην αναζήτηση παρόμοιων λοιμών στην ιστορία τού ανθρωπίνου γένους. Και ποιος είναι ο πρώτος λοιμός που έρχεται στο μυαλό; Η πανδημία βουβωνικής πανώλης, γνωστή στις τέχνες και στην λογοτεχνία ως Μαύρη Πανώλη, που προκάλεσε 75-200 εκατομμύρια θανάτους στην Ευρώπη μεταξύ του 1346 και του 1353. Υπάρχει ωστόσο μία πολύ πιο πρόσφατη και εξίσου καταστροφική πανδημία: η Ισπανική Γρίπη τού 1918. Αυτό είναι το θέμα τού βιβλίου Η μεγάλη γρίπη του 1918 – Η χειρότερη επιδημία του 20ού αιώνα: Ιστορία της ισπανικής γρίπης τού Φρέντι Βινέτ (Μεταίχμιο, 2020, 336 σ., €14.94), για το οποίο θα μιλήσουμε ευθύς αμέσως.
Την άνοιξη του 1918 ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, αν και στα τελειώματά του μετά από τέσσερα χρόνια εχθροπραξιών, μαινόταν ακατάπαυστα, ειδικά στα σύνορα Γερμανίας-Γαλλίας. Εκατομμύρια στρατιώτες, Γάλλοι, Άγγλοι, Αμερικανοί, Ινδοί, Αυστραλοί, και Νεοζηλανδοί από την μία και Γερμανοί από την άλλη συνωστίζονταν στα στρατόπεδα πέριξ τού μετώπου. Τίποτα δεν ενδιέφερε τις κυβερνήσεις περισσότερο από την επιτυχή έκβαση τού πολέμου. Ακόμα και όταν το πρώτο κύμα τής γρίπης εμφανίστηκε, ακόμα-ακόμα και με την ασθένεια ή απώλεια σημαντικών προσωπικοτήτων όπως ο βασιλιάς τής Ισπανίας Αλφόνσος ΙΓ’, κανείς δεν την θεώρησε κάτι παραπάνω από την κλασική εποχική γρίπη που εμφανιζόταν λίγους μήνες κάθε χειμώνα και χτύπαγε συνήθως τους μεγαλύτερους σε ηλικία. Άλλωστε, οι περισσότεροι γιατροί ήταν επιστρατευμένοι και δεν μπορούσαν να ασχοληθούν με την δημόσια υγεία παρά μόνο με την στρατιωτική. Οι εφημερίδες λογοκρίνονταν ή αυτολογοκρίνονταν ώστε να μην διαταραχθεί η προσήλωση στην νίκη. Γι’ αυτό και η πανδημία έμεινε γνωστή ως Ισπανική γρίπη: η Ισπανία, ως μη συμμετέχουσα στον πόλεμο, επέτρεπε στις εφημερίδες της να γράφουν για την γρίπη. Το πρώτο κύμα διήρκησε μόλις τέσσερις μήνες, με την υπερθνησιμότητα (δηλαδή τον παραπάνω αριθμό θανάτων σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά) να είναι παντού ελάχιστη.
Το δεύτερο κύμα κράτησε από τον Σεπτέμβριο έως τον Δεκέμβριο τού 1918 και τα τσάκισε όλα. Μόνο στις ΗΠΑ, παρατηρήθηκαν σχεδόν 300.000 θάνατοι, σε σχέση με μόλις 26.000 την αντίστοιχη περίοδο τού 1915. Στην δε Ινδία, η εκτίμηση τού αριθμού των θανάτων ξεκινάει από τα 12.5 εκατομμύρια και φτάνει τα 20. Χιλιάδες στρατιώτες στο γαλλογερμανικό μέτωπο αρρώσταιναν και πέθαιναν. Μεταγωγικά καράβια τού αμερικανικού στρατού που μετέφεραν ενισχύσεις στην Ευρώπη, έπιαναν λιμάνι με εκατοντάδες θύματα. Πλοία και σιδηρόδρομοι που επαναπάτριζαν στρατεύματα μετέφεραν την πανδημία σε όλο τον κόσμο. Οι γιατροί ήταν με τα χέρια ψηλά. Κατ’ αρχάς, δεν είχαν ακόμα ταυτοποιήσει τον οργανισμό που προκαλεί την γρίπη (αυτό έγινε μόλις το 1933) ενώ αγνοούσαν ακόμα και την ίδια την ύπαρξη των ιών, οπότε δεν είχαν κανένα εμβόλιο ούτε φάρμακο στην διάθεσή τους. Ούτε μπορούσαν να εξηγήσουν γιατί η γρίπη επετίθετο τώρα κυρίως σε νεαρούς ενήλικες ούτε γιατί διαρκούσε τόσο πολύ. Δύο ακόμα κύματα ακολούθησαν. Ο τελικός απολογισμών των νεκρών κυμαίνεται από 17 έως και 100 εκατομμύρια.
Είναι εκπληκτικό το πόσα λίγα ξέρουμε για την Ισπανική Γρίπη. Το συλλογικό υποσυνείδητο θαρρείς και δεν άντεχε δεύτερη τραγωδία μετά τις κακουχίες τού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και θέλησε να πετάξει την πανδημία στον κάλαθο τής λήθης. Ακόμα και οι επιστήμονες, μετά από μία μικρή περίοδο υπερενασχόλησης (4.000 άρθρα και βιβλία σε δύο χρόνια), έστρεψαν αλλού το ενδιαφέρον τους. Σήμερα, αν και έχει γίνει κάποια πρόοδος, αρκετά ερωτήματα μένουν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει αναπάντητα. Από πού ξεκίνησε η γρίπη; Γιατί χτυπούσε κυρίως νεαρούς ενήλικες; Γιατί είχε τόσο μεγαλύτερη θνησιμότητα στην Ωκεανία και γιατί σχεδόν εξάλειψε τούς Ινουίτ στον Καναδά; Πόσα ήταν τελικά τα θύματά της και πώς έγινε η διασπορά της ανά την υφήλιο;
Αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ο Φρέντι Βινέτ, σε ένα βιβλίο που είναι ό,τι πρέπει για την περίοδο που ζούμε. Ο Βινέτ δεν γράφει ένα χρονικό τής Ισπανικής Γρίπης, αλλά εστιάζει σε μία ποιοτική εξιστόρηση των επί μέρους θεματικών της. Χρησιμοποιεί πλήθος πηγών, μελετών, βιβλίων, και επιστημονικών άρθρων ώστε να δώσει μία όσο πιο πλήρη εικόνα στον μη ειδικό αναγνώστη (ο ίδιος άλλωστε έχει υπόβαθρο στις φυσικές καταστροφές). Διαβάζουμε έτσι κεφάλαια όπως για τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις τής γρίπης, για την ανεπάρκεια και τα σφάλματα των κυβερνήσεων, για τα συμπτώματα και την προέλευσή της, και για την λήθη στην οποία καταδικάστηκε. Στα θετικά τού βιβλίου ο στρωτός και απλός λόγος του καθώς και το αναλυτικό παράρτημα με αναφορές, γραφήματα, χάρτες, και πίνακες.
Ελπίζω να διαβάσετε και εσείς την Μεγάλη γρίπη του 1918 – Η χειρότερη επιδημία του 20ού αιώνα: Ιστορία της ισπανικής γρίπης. Άλλωστε, η μελέτη τού παρελθόντος μας βοηθάει να κατανοήσουμε το παρόν. Σύντομα θα ξεκινήσω το βιβλίο Plagues and Peoples τού William H. McNeill, μία ιστορία των επιδημιών. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για πανδημίες στην Ελλάδα, προτείνω το Στον καιρό της Πανώλης: Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας τού Κώστα Κωστή.
Φίλες και φίλοι, μείνετε συντονισμένοι στην Κοιλάδα της Γνώσης για περισσότερες παρουσιάσεις βιβλίων και συνεντεύξεις…