Πάντα με γοήτευε η Εποχή του Χαλκού: η διαμόρφωση των ελληνικών βασιλείων, η ακμή και η παρακμή των πανίσχυρων Μινωιτών, η πτώση της Τροίας, η Κάθοδος των Ηρακλειδών, η εισβολή των Λαών της Θάλασσας… Δυστυχώς όμως, ελάχιστα λογοτεχνικά βιβλία έχουν αξιοποιήσει το εν λόγω υλικό. Μόλις έμαθα ότι ένα εξ αυτών είναι το Των Κοχυλιών και του Αίματος (Εστία, 208, 304 σ.) του κιμπάρη Θεόφιλου Ελευθεριάδη τα πράγματα πήραν το δρόμο τους.
Η δομή του βιβλίου είναι πρωτότυπη, καθώς αποτελείται από διηγήματα τα οποία ναι μεν δεν έχουν κοινούς χαρακτήρες – ούτε καν τοποθεσίες και χρονικές περιόδους – αλλά ακολουθούν τους δύο κλάδους μίας οικογένειας στην πορεία τους στον χρόνο. Έτσι, και με συνεκτικό στοιχείο δύο περιδέραια κοχυλιών, τα διηγήματα δεν αποτελούν μία απλή συλλογή ασύνδετων ιστοριών αλλά η συνισταμένη τους ομοιάζει περισσότερο με μυθιστόρημα. Εξ ου και ο όρος που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Ελευθεριάδης για να χαρακτηρήσει το αφηγηματικό είδος του βιβλίου: σπονδυλωτή μυθιστορία. Παρόμοια δομή έχω συναντήσει κυρίως σε ταινίες, όπως στην ελληνική Ιστορία μιας κάλπικης λίρας (1955) καθώς και σε ταινίες του παλιού ιταλικού κινηματογράφου. Είχα μία αμφιβολία για το πόσο καλά θα δουλέψει σε βιβλίο, μία αμφιβολία που εξανεμίστηκε από τις πρώτες κιόλας σελίδες.
Το βιβλίο ξεκινάει από πολύ, πολύ νωρίς, συγκεκριμένα από τον 63ο αιώνα π.Χ., στις απαρχές δηλαδή της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο. Οι άνθρωποι είναι χωρισμένοι σε μικρές ομάδες, πιστεύουν στην Μεγάλη Μητέρα, χρησιμοποιούν λίθινα εργαλεία, και εφαρμόζουν ένα σύστημα κοινοκτημοσύνης. Στην πρώτη ιστορία, μία ήμερη, γεωργική φυλή – κάπου στην σημερινή Ημαθεία – δέχεται επίθεση από νομάδες. Δύο αδέρφια, οι θεραπευτές της φυλής, διαχωρίζονται: ο αδερφός μένει με τους επιζώντες της φυλής ενώ η αδερφή απάγεται από τους νομάδες. Οι απόγονοι των δυο τους θα πρωταγωνιστήσουν στις επόμενες ιστορίες, πάντα όμως ξένοι μεταξύ τους. Το μόνο κοινό τους στοιχείο θα είναι δύο περιδέραια από κοχύλια, θεωρούμενα τότε σπουδαία κοσμήματα. Οι επόμενες τέσσερις ιστορίες του πρώτου μέρους διαφέρουν κατά μία χιλιετία η μία από την άλλη, και μας πηγαίνουν μέχρι και τον 26ο αιώνα π.Χ. Επισκεπτόμαστε μέρη όπως η ανατολική Αττική, η Αργολία, η Μήλος (το νησί του οψιανού), η Καστοριά, αλλά και η… Τροία!
Οι πέντε ιστορίες του δεύτερου μέρους είναι πιο κοντά χρονικά μεταξύ τους (22ος, 21ος, 20ος, και δύο στον 17ο αιώνα). Εδώ διαβάζουμε αρκετά και για την μεσοποτάμια Ανατολή, καθώς εκεί βρίσκεται πλέον ο ένας κλάδος της οικογένειας: από τις πόλεις των Σουμερίων και των Ακκάδων, στην μεσογειακή Βύβλο κι από εκεί στις υπόγειες πολιτείες της Καππαδοκίας. Το ταξίδι του εν Ελλάδι κλάδου της οικογένειας συνεχίζεται εν μέσω σιτοδείας, λοιμών και εισβολών στην Πελοπόννησο, ενώ η φυγή στην θάλασσα μοιάζει ο μόνος τρόπος βιοπορισμού αλλά ακόμα και επιβίωσης. Στο τρίτο μέρος έχουμε τέσσερις ιστορίες, με έναν αιώνα απόστασης μεταξύ τους. Τώρα ο ελλαδικός κλάδος της οικογένειας εμπλέκεται στις περιπέτειες (και στις πειρατείες) των Αχιγιάβα – δηλ. Αχαιών – στην Κρήτη, την Κύπρο, και την Μικρά Ασία. Αυτό τον φέρνει κοντά στον ανατολίτικο κλάδο, που πλέον έχει ενσωματωθεί στο χεττιτικό κράτος και μάλιστα σε υψηλά κλιμάκια. Τέλος, στον επίλογο – τον 12ο αιώνα π.Χ. – η Εποχή του Χαλκού έχει πλέον καταρρεύσει, τα μυκηναϊκά ανάκτορα είναι πυρπολημένα, η γραφή αρχίζει να ξεχνιέται, σεισμοί, λοιμοί και λιμοί, και εισβολές γονατίζουν τον πολιτισμό και οι άνθρωποι καλούνται να πορευτούν στους τέσσερις σκοτεινούς αιώνες που ακολουθούν…
Εντυπωσιάζει η αρτιότητα κάθε διηγήματος χωριστά, παρά την παρόμοια θεματική και δομή. Ίσως βέβαια να βοηθούσε μία μεγαλύτερη έκταση των ιστοριών για να χτιστούν ακόμα καλύτερα οι χαρακτήρες. Ενώ συνήθως δεν μου αρέσουν οι ιστορικές σημειώσεις, στο Των Κοχυλιών και του Αίματος έδεσαν φοβερά. Χωρίς να είναι απαραίτητες στον αναγνώστη και να διακόπτουν την ροή, προσφέρουν σε όποιον ενδιαφέρεται πληροφορίες και για την ιστορία αλλά και για την ζωή εκείνων των εποχών. Αναφέρονται οι υπόγειες πολιτείες της Καππαδοκίας και το Τείχος της Μηδίας (αμφότερα βρίσκονται και στα γραπτά του Ξενοφώντα), κρανία ως αντικείμενα λατρείας (7η χιλ. π.Χ. στην νότια Συροπαλαιστίνη), πλήθος φυτών με ιατρικές και άλλες ιδιότητες (πολυκόμπι, φιδόχορτο, γρούνα, δοντόχορτο, μανδαγόρας κλπ), ανάλυση μετάλλων όπως ο οψιανός, ο ορείχαλκος και ο ήλεκτρος, τα δείγματα της πρώτης γραφής (5260 π.Χ. στο Δισπηλιό τής Καστοριάς), επεξήγηση των κοινωνικών δομών των Χετταίων, επιστολές μεταξύ Χετταίων και Αχαιών, μέχρι και περιγραφή μεταλλουργικών εργασιών! Μετά την πρώτη ανάγνωση ή και παράλληλα, το βιβλίο και οι σημειώσεις του αξίζουν να μελετηθούν από κάθε ιστοριοδίφη. Μου άρεσαν και τα αποσπάσματα στις αρχές των τριών μερών και του επιλόγου από Ομήρου Οδύσσεια, Ησιόδου Θεογονία, και Παλαμά. Τι θα ήθελα ακόμα; Ίσως να εμφανίζεται ή να αναφέρεται κάπου ο Ηρακλής και εν γένει μυθολογικοί χαρακτήρες – έστω και σε πλαίσιο εξορθολογιστικό – καθώς και περισσότερες ιστορίες στην Τροία, ειδικά την περίοδο του Τρωικού Πολέμoυ…
Εν κατακλείδι, το Των Κοχυλιών και του Αίματος αξίζει να αναγνωστεί και να μελετηθεί από όσους θέλουν να διαβάσουν για την Ελλάδα και γενικότερα την ανατολική Μεσόγειο πριν από τα Τρωικά. Άλλα βιβλία για εκείνη την εποχή, που σκοπεύω να τα διαβάσω σύντομα – είναι το Όμηρος και Ανατολή στο Σταυροδρόμι του Αιγαίου, Ahhiyawa: Το Μυκηναϊκό Αιγαίο μέσα από τα Χεττιτικά Κείμενα, και Η μέχρι Φιλίππου αρχαία ιστορία της Μακεδονίας. Τώρα που το σκέφτομαι, ίσως ξαναδιαβάσω/μελετήσω το Των Κοχυλιών και του Αίματος…
Φίλες και φίλοι, μείνετε συντονισμένοι στην Κοιλάδα της Γνώσης για περισσότερες παρουσιάσεις βιβλίων, συνεντεύξεις, και κληρώσεις…